Erbil Kalesi, Erbil'in medeniyet kaynaklarından biridir. İnşa bakımından önemli bir tarza sahip olurken, 6 bin yılı aşkın süredir, günümüze kadar içinde yaşam devam etmektedir. Bu nedenle kaleye dünya genelinde halen yaşam sürdürülen en eski yapılardan biri diyebiliriz.
Erbil Kalesi’nin içerisinde, konuk evleri, tekkeler, kültürel evler, hamam, cami ve büyük evler bulunmaktadır. Bunun yanında Saray, Tekye ve Tophane olmak üzere 3 geniş mahalleye sahip.
Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), 2014'te Erbil Kalesi'ni Dünya Mirası Listesi'ne aldı. Kale için bir plan hazırlandı. 2005’ten sonra, kale sakinlerine tazminat ödenmesinin ardından, yenileme projesi başladı. Ancak orada yaşamın sürdüğüne dair bir işaret bırakmak için, kalede bir aile kaldı. Şu anda Erbil Kalesi’nde restorasyon projeleri devam ediyor.
Erbil Kalesi'nde halen yapılmakta olan çalışmalar ise kale camisinin minaresi ile kale hamamının restorasyonudur. Erbil Valisi Umed Hoşnav ile Kar Şirketinin Müdürü Şeyh Baz Şeyh Rauf Berzinci, 14 Nisan 2022’de Erbil Kalesi’nde Erbil Valiliği ve Kar Şirketi tarafından kale camisinin minaresinin restore edilmesi için mutabakat zaptı imzaladı. Bu konu hakkında bilgi almak üzere Erbil Kalesi Arkeoloji Bölümü Sorumlusu Heja Zahir ile röportaj gerçekleştirdik.
İlk olarak caminin minaresindeki restorasyon çalışmalarına ilişkin Zahir, “Kale camisi minaresinin yenilenme çalışması yaklaşık bir haftadır devam ediyor. Restorasyon Gamea şirketi tarafından yapılıyor. Şirket, arkeolojik alanların yenilenmesinde uzmanlaşmış, önde gelen bir Çek şirketi olarak biliniyor. Ayrıca kaledeki birkaç evi de yeniledi." dedi.
Minarenin tarihine değinen Zahir, "Minarenin tarihi hakkında inceleme ekibi, tarihinin ne zaman dayandığına dair araştırmalarını sürdürüyor. Ancak incelemelere göre, İslamiyet geldiğinde, minarenin yeri başka bir dine ibadet edilen yerdi, sonradan cami haline getirilerek minare yapılmış. Yani çok eski bir tarihi var." ifadesini kullandı.
Erbil Kalesi'nde Arkeoloji Bölümü Sorumlusu Zahir, restorasyon çalışmalarının ne zaman sona ereceğine ilişkin soruyu, "Minarenin yenilenmesi gerçekten uzun zaman gerektiriyor. Çünkü üzerinde çok dikkatli çalışıyorlar. Erbil'de yaz ayları çok sıcak olduğu için çalışmalar duracak. Ancak ekimde çalışmaların tamamlanacağını düşünüyoruz." diye yanıtladı.
Erbil'in Kalesi’ndeki bir diğer önemli proje, kale hamamının restorasyonu. Zahir, hamamın tarihi hakkında, "Tarihi belgelere göre, 1700 yılında bölgeyi yöneten Abdullah Paşa, restorasyon çalışması yaptığını ve bununla gurur duyduğunu söylüyor, bu yüzden kesinlikle 350 ila 400 yıl önceye ait olduğu düşüncemizden daha eski." ifadesini kullandı.
Hamamın tasarımına ilişkin Heja Zahir, "Hamam üç ana bölümden oluşuyor, ön kısmı resepsiyon salonu, sonra soyunma odası ve son kısım ise yıkanma yerinden oluşuyor. Bu bölümde, çok fazla sıcağı sevmeyenler için sıcaklık derecesi daha düşük olan bir oda var. Kimsenin onları görmesini istemeyenler veya cilt problemleri yaşayanlar için de küçük bir bölüm var.” açıklamasında bulundu.
Projeye ayrılan bütçeye ilişkin Zahir, “Restorasyon ABD Konsolosluğu tarafından desteklenecek ve bunun için bir bütçe ayırdılar. Tam bir arkeolojik yer olması sebebiyle, restorasyon çok uzun bir süreç gerektiriyor. Çünkü dikkatli bir şekilde çalışılmalı.” ifadesini kullandı.
Erbil Kalesi'nde Arkeoloji Bölümü Sorumlusu Zahir, “Buradaki duvarlarda eski semboller yer alıyor. Eski dini sembollerden oluşuyor ve sembollerin tarihi 8 bin yıl öncesine dayanıyor. Örneğin, iki üçgenin birleştiği ve ortasında bir çiçeğin olduğu sembol var. Bu sembol erkek ve kadının birleşmesi sonucu çocuğun hayata gelmesini ifade eder. Ortadaki çiçek çocuğu simgeler. Bu dini bir semboldür. Tasarlanmış başka bir sembol daha var.” diye konuştu.
Zahir, “Hamamın restorasyon çalışması, 2016’da başladı. İki yılda tamamlanmasını planlıyorduk. Koronavirüs salgını nedeniyle proje durduruldu. Şu anda duvarların cephesi tamamen söküldü ve eski ana haline getirildi, şimdi kaplama aşamasındayız.” dedi.
ABD Konsolosluğunun hamamın yenilenmesinin ardından halka açılması gerektiği yönündeki kararına ilişkin Zahir, “ABD Konsolosluğu tarafından ayrılan bütçeye göre, kullanılması belirtildi. Ancak arkeologlar olarak burayı müze haline getirmenin daha iyi olacağını düşünüyoruz. Çünkü hamam olarak kullanılmasını sağlarsak, birçok turist burayı görmekten mahrum kalabilir." ifadesini kullandı.
Erbil Kalesi Arkeoloji Bölümü Sorumlusu Zahir, hamamın kimin tarafından kullanıldığı hakkında, "Belgelere göre, kalede 512 ev vardı ve bu evlerin hepsi hamamdan yararlanırdı. Çünkü evlerde özel bir hamam yoktu ve o zamanlar sıcak su bulmak zordu. Bu yüzden herkes hamamı kullanırmış." şeklinde konuştu.
Zahir, Erbil Kalesi’nde yeniden yaşam sürdürülmesine ilişkin, “Kalenin özelliklerinden biri de halen içerisinde yaşamın sürdürülmesidir. Dünyada birçok kale var ama Erbil Kalesi’ni diğer kalelerden ayıran şey, içerisinde her zaman yaşamın sürdürülmesidir. Bu özelliği kaleden koparamayız. Kalede yaşam durdurulursa, dünya miraslar listesinde olmayacak.” dedi ve sözlerini şu şekilde sürdürdü:
“Şu anda iki aile Erbil Kalesi'nde sürekli yaşam sürdürmektedir. Daha sonra, kale evlerinin yenilenmesi tamamlandığında, insanların yaşaması için 70 özel ev ayrılmasına karar verildi."
Son olarak Erbil Kalesi Arkeoloji Bölümü Sorumlusu Zahir, Erbil Kalesi’nin kapısının önünde bulunan İbn Mustafa heykelinin neden kaldırıldığına dair soruları, “Çok zor bir proje olan kalenin büyük kapısının yıkılması ve yeniden inşası, birçok insanın neden yıktığımızı veya İbn Mustafa heykelinin neden kaldırıldığının sorgulamasına neden olmuştur. Buradan, bu şeylerin orijinal olmadığını ve kaleye özgü olmadığını söylemek isterim. Kalenin tarzından uzaktı.” diyerek yanıtladı.